Zarys historii kartografii do XVI w.

Podstawy naukowe kartografii sięgają czasów starożytnej Grecji.

Uczeni tego kręgu kulturowego starali się opisać wiernie kształt Ziemi, obliczyć jej rozmiary oraz sporządzić dokładne mapy świata, uwzględniając po raz pierwszy kulistość naszej planety. Na przełomie III i II w. p.n.e. uczony aleksandryjski Eratostenes z Cyreny dokonał pomiaru Ziemi, uzyskując wynik zbliżony do rzeczywistego. 

Około 300 r. p.n.e. uczeń Arystotelesa, Dikearch z Messyny zastosował na mapie siatkę równoleżników i południków. Natomiast największy astronom starożytności Hipparch z Nicei (II w. p.n.e.) określił związki między współrzędnymi geograficznymi i astronomicznymi, oraz stworzył stosowane w kartografii metody projekcji azymutalnej, stereograficznej oraz stożkowej.

Dorobek świata starożytnego w zakresie astronomii, geografii i kartografii zebrał znakomity astronom, matematyk i geograf aleksandryjski Klaudiusz Ptolemeusz (II w. n.e.) w swoim obszernym dziele Megale syntaxis (znanym pod skróconym tytułem arabskim Almagest). W nie mniej słynnej Geografii, stanowiącej najwyższe osiągnięcie starożytnej kartografii, Ptolemeusz zawarł podstawy teoretyczne sporządzania map w oparciu o rachunek matematyczny i obserwacje astronomiczne. Zamieścił w niej również materiały do sporządzania map świata w postaci wykazu zebranych ok. 8000 nazw obiektów geograficznych, dla większości z nich podając współrzędne geograficzne. Załączył też 27 map przedstawiających ogólny obraz kartograficzny świata.

Mapa Europy z atlasu Abrahama Orteliusza wydanego w Antwerpii w 1573 r. WBP-Książnica Kopernikańska.

Grecy starali się również zarejestrować wierny i szczegółowy opis wszystkich znanych obszarów („całego świata”). Próby takie podejmowane były przez m.in. Hekatajosa z Miletu, Herodota, Polibiusza czy Strabona, autora obszernej Geografii, stanowiącej pierwowzór współcześnie wydawanych podręczników geografii powszechnej. W ślady Greków poszli również Rzymianie, którzy pozostawili wiele opisów znanego im świata lub jego części, m.in. pióra Pliniusza Starszego (zm. 79 r. n.e.) czy Pomponiusza Meli (I w.n.e).

W średniowieczu wraz z ograniczeniem możliwości podróżowania rozwój kartografii uległ początkowo zahamowaniu. Niewiele było też szczegółowych map małych obszarów, pojawiły się natomiast schematyczne zarysy Europy, Afryki i Azji rozdzielonych Morzem Śródziemnym i Nilem. W opisach kosmograficznych dużą rolę odgrywały początkowo elementy baśniowe, stopniowo jednak eliminowane głównie dzięki podróżom, pielgrzymkom oraz wyprawom krzyżowym. Najdoskonalszym reportażem z podróży było Opisanie świata Marco Polo (1254–1324). W tym samym czasie powstawały również rzetelne opisy świata islamskich kupców i geografów, jak choćby Osobliwości miast i dziwy podróży Ibn Battuty (1302–1377). Największym osiągnięciem arabskich opracowań kartograficznych była mapa świata Al-Idrisiego (1100–1166), działającego na dworze Rogera II na Sycylii.

Dopiero w XIV w. dzięki powszechnemu zastosowaniu kompasu (busoli), który wskazywał kierunki świata, pojawiły się w niektórych krajach mapy żeglarskie. W okresie odrodzenia wydobyte z zapomnienia dzieła Ptolemeusza wprowadziły kartografię na nowe tory, a wyprawy Krzysztofa Kolumba i Ferdynanda Magellana zmieniły całkowicie poglądy na wielkość i ukształtowanie Ziemi. Nastąpiło wówczas bardzo szybkie rozszerzenie horyzontu geograficznego, toteż pojawiały się coraz liczniejsze nowe „opisania świata” (kosmografie), jak choćby Gerarda Mercatora (1569) i Abrahama Orteliusza (1570).

 

Literatura

1. 1. Babicz Józef, Mikołaj Kopernik a geografia, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, t. 18: 1973, z. 3, s. 495–502.
   2. Iwańczak Wojciech, Do granic wyobraźni. Norymberga jako centrum wiedzy geograficznej i kartograficznej w XV i XVI wieku, Warszawa 2005.
   3. Jäger Eckhard, Prussia-Karten 1542–1810, Weißenhorn 1982.
   4. Lingenberg Heinz, Nicolaus Copernicus, Bernard Wapowski und die Anfänge der Kartenabbildung Preussens, „Westpreußen-Jahrbuch”, Bd. 23: 1973, s. 33–48.
   5. Mikołaj Kopernik. Materiały z sesji naukowej poświęconej rocznicy Mikołaja Kopernika, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, Seria I, z. 105: 1974.
   6. Olszewicz Jerzy, Kartografia polska XV–XVII wieku („Przegląd chronologiczno-bibliograficzny”), przygotował do wydania Jerzy Ostrowski, Warszawa 2004.
   7. Schnayder Edward, Kopernik i mapy, „Rocznik Krakowski”, t. 43: 1972, s. 31–44.
   8. Szeliga Jan, Rozwój kartografii Wybrzeża Gdańskiego do 1772 roku, Wrocław 1982.