Pamiątki kopernikańskie w Krakowie

Nie znamy niestety miejsca zamieszkania Kopernika w czasie krakowskich studiów. Wprawdzie statuty nakazywały scholarom pobyt w bursach, ale przyszły astronom mógł mieszkać prywatnie u swoich krewnych.

Na pewno jednak słuchał wykładów w istniejących do dzisiaj, choć mocno już przebudowanych, trzech kolegiach, tj. Collegium Maius, Minus i Juridicum. 

Instrument astronomiczny z 1486 r. podziwiany przez Kopernika w czasie jego krakowskich studiów. Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowievvvv

Na dachu domu przyległego od strony południowej do Collegium Maius mieściło się krakowskie obserwatorium astronomiczne, gdzie w l. 1493–1494 Kopernik mógł obserwować zaćmienie Księżyca i Słońca. W tym samym kolegium w 1494 r. przyszły astronom podziwiał wystawione na pokaz instrumenty astronomiczne Marcina Bylicy z Olkusza (zm. 1493). Był on wychowankiem uczelni krakowskiej i uczniem Jana Regiomontana, a później został astrologiem króla węgierskiego Macieja Korwina (zm. 1490). Krótko przed śmiercią Bylica swoje narzędzia astronomiczne zapisał macierzystemu uniwersytetowi. Przywiezione z Węgier do Krakowa przez Stanisława Bylicę (bratanka zmarłego) wzbudziły tak wielkie zainteresowanie, że rektor Jan Sacranus zarządził wolny dzień (14 X) dla ich oglądania. Starannie konserwowane i zachowane do dzisiaj w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego stanowią główną atrakcję astronomów i kopernikologów. 

Globus ofiarowany Akademii Krakowskiej przez Marcina Bylicę (zm. 1493), używany do prowadzenia obserwacji astronomicznych w czasie krakowskich studiów Kopernika. Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Do najcenniejszych zachowanych narzędzi astronomicznych podziwianych przez Kopernika w czasie krakowskich studiów zaliczyć trzeba niewątpliwie wielki globus nieba, nabyty przez Marcina Bylicę w 1480 r. w Wiedniu u Hansa Dorna. Z tej samej pracowni pochodziło torquetum, umożliwiające wyznaczanie współrzędnych ekliptycznych. Wykonane z brązu około 1487 r. i zaopatrzone we wskazującą północ igłę magnetyczną należało do podstawowych instrumentów astronomicznych późnego średniowiecza. Kopernik podziwiał w Krakowie również dwa metalowe płaskie astrolabia arabskie, służące Bylicy do mierzenia kątów gwiazd. Pierwsze z nich wykonane w 1054 r. w Kordobie należy do najstarszych przyrządów naukowych zachowanych w Polsce. Drugie natomiast astrolabium sporządzone zostało w 1486 r. przez Hansa Dorna. 

W czasie studiów krakowskich Kopernik interesował się również innymi instrumentami astronomicznymi, nauczył się też ich budowy. Później na Warmii sam skonstruował z jodłowego drzewa kwadrant, sferę armilarną (astrolabium) oraz triquetrum, które szczegółowo opisał w De revolutionibus. 

Duże zasługi dla utrwalenia imienia astronoma z Prus położył jego uczeń Jerzy Joachim Retyk, który w l. 1554–1574 przebywał w Krakowie i wzniósł „w ogrodzie heretyków” (zapewne na ul. Wesołej, w okolicy dzisiejszej ulicy Kopernika) służący do obserwacji obelisk, zniszczony prawdopodobnie w 1574 r. 

Ogromny kult dla Kopernika żywił krakowski profesor astronomii Jan Brożek (1585–1652), który nawet planował napisanie biografii astronoma. W poszukiwaniu pamiątek po autorze De revolutionibus udał się w 1618 r. na Warmię, skąd przywiózł korespondencję fromborskiego astronoma, która jednak zaginęła w niewyjaśnionych okolicznościach. Około 1620 r. Brożek wydał drzeworyt w formie ulotnej ryciny Nicolai Copernici Epitaphium, a w 1629 r. wydrukował przypisywany niesłusznie Kopernikowi poemat Septem Sidera (Siedem gwiazd). W 1615 r. w opublikowanym w Krakowie w oficynie Piotrowczyka dziełku Epistolae Brożek zamieścił heksametr, cytujący rzekome słowa Kopernika: „Na świat wydał mnie Toruń, Kraków sztuki nauczył – Do grona pierwszych mężów liczy mnie piękna Warmia” („Me genuit Torunia, Cracovia me arte polivit – Inter habet primos Varmia clara patres”). Do dzisiaj ocalał w Obserwatorium Astronomicznym w Krakowie cenny egzemplarz pierwszego wydania O obrotach z uwagami o zmienionym tytule oraz fałszywej przedmowie, naniesionymi odręcznie przez Jana Brożka. 

Fotografia z początku XX w. WBP-Książnica Kopernikańska w Toruniu.

Kult Kopernika w Krakowie nasilił się szczególnie w okresie Oświecenia. Sprzyjał temu proces rosnącej akceptacji dla teorii heliocentrycznej, wyrażonej szczególnie przez Jana Śniadeckiego (1756–1830), który na publicznym posiedzeniu inauguracyjnym Akademii Krakowskiej w 1782 r. wygłosił Pochwałę Mikołaja Kopernika, a w 1802 r. opublikował studium popularyzatorskie O Koperniku. 

W związku ze zbliżającym się jubileuszem czterechsetlecia urodzin Kopernika w 1873 r. do Krakowa trafiły pamiątki kopernikowskie, zebrane niegdyś przez Izabelę Czartoryską i wystawione początkowo w Puławach, a później w paryskim Hotelu Lambert. Miała to być urna z prochami Kopernika, listy i dokumenty astronoma oraz kolekcja rycin z jego portretami. W przedsionku krakowskiej Akademii Umiejętności stanął także ufundowany przez Adama Potockiego pomnik Kopernika dłuta Walerego Gadomskiego (1833–1911). Wówczas też powstał wielki obraz Jana Matejki przedstawiający astronoma w chwili doniosłego odkrycia. Wystawienie tego dzieła stanowiło centralny punkt uroczystości jubileuszowych w 1873 r. Obraz Matejki zawisł ostatecznie w 1886 r. w auli Collegium Novum. Mniejszą wartość przedstawiał pomnik Kopernika dłuta Cypriana Godebskiego (1835–1909), umieszczony pierwotnie na dziedzińcu Collegium Maius, ale w 1952 r. przeniesiony na krakowskie planty obok gmachu Kolegium Historycznego. 

Najcenniejszym jednak świadectwem kopernikańskim w Krakowie jest autograf De revolutionibus, spoczywający w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Jagiellońskiej od roku 1956 r. pod sygnaturą BJ 10 000. 

 

Literatura 

1. Dianni Jadwiga, Pobyt J.J. Retyka w Krakowie, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, z. 1: 1953, s. 64–80. 
2. Pamiątki kopernikowskie w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 1973 (Copernicana Cracoviensia, II). 
3. Rosińska Grażyna, Instrumenty na Uniwersytecie Krakowskim w XV wieku, Wrocław 1974 (Studia Copernicana, XI). 
4. Woszczyk Andrzej, Instrumenty Kopernika a narzędzia współczesnej astronomii, Toruń 1973.